Vokal

E Vokal (oder eng Voyelle) bezeechent an der Phoneetik e Laut vun der mënschlecher Sprooch, deen duerch en ongehënnerte Stroum vu Loft duerch d'Hielen, déi iwwer der Schléck leien, d. h. d'Mond- an Nuesenhiel, entsteet. Déi Hielen déngen als Resonanzkierper, an hir Form an d'Quantitéit vun der Loft, déi derduerch ginn, bestëmmen d'Qualitéit vum Vokal.

E Vokal ass am geneeë Sënn vum Wuert e vokalesche Laut, also e Phon: eng Eenheet vun der geschwater Sprooch. Buschtawen vun der geschriwwener Sprooch wéi A, E, I, O, U si Vokalbuschtawen, ginn awer am allgemenge Sproochgebrauch och als „Vokal“ bezeechent.

De Vokale géintiwwer stinn d'Konsonanten, bei deenen de Loftstroum gehënnert gëtt.

Eegenschafte vun engem Vokal

De Klang vun de Vokalen hänkt vun der Zuel, der Form an dem Volume vun de Resonanzkierperen of, duerch déi déi ausgeotemt Loft fléisst:

1. Zuel vun de Resonatoren:
   • Wann déi ganz Loft duerch de Mond ausgestouss gëtt, schwätzt ee vun orale Vokalen

     • a, ee, i ;

   • wann en Deel vun der Loft duerch d'Nues ausgestouss gëtt, schwätzt ee vun nasale Vokalen:
     • franséisch: en, an, un, hein?, on
     • portugisesch: Graphemer ã, õ
   • wann d'Lëpsen no vir gestreckt ginn, entsteet en Huelraum tëscht hinnen an den Zänn; dës Labialhiel ass deen drëtte Resonator. D'Vokaler, déi sou entstinn, nennt een gerënnt.
     • Graphemer: u, ü, ö, o.
2. Déift vum Artikulatiounspunkt:
   • wann dee viischten Deel vun der Zong dem viischten Deel vum Gumm entgéintgewëlleft gëtt, nennt een dat "déi viischt Vokaler"
     • ee, ü, a
   • wann den hënneschten Deel vun der Zong dem hënneschten Deel vum Gumm entgéintgewëlleft gëtt, schwätzt ee vun "hënneschte Vokaler"
     • o, u
   • wann de mëttelsten Deel vun der Zong sech dem mëttelsten Deel vum Gumm entgéintwëlleft, schwätzt ee vun zentralen" oder "mëttelste Vokaler":
     • ë
3. Gréisst vun der Mondhiel, déi virun allem dovun ofhänkt, wéi wäit de Mond op ass. Et gëtt véier Ëffnungsgraden:
   • 1. Grad: Vokalen, déi "zou" sinn, oder mat minimaler Oppenheet: (Beispill: i)
   • 2. Grad: "Hallef-zoue" Vokaler: (Beispill: ee);
   • 3. Grad: "Hallef-oppe" Vokaler: (Beispill: ä);
   • 4. Grad: "oppe" Vokaler: (Beispill: a).

Heidrënner sinn déi gängegst Vokaler gewisen (transkribéiert an d'Internationaalt Phoneetescht Alphabet no den dräi Charakteristiken, wéi se hei uewendriwwer beschriwwe sinn).

Vokaler	Kuckt och: IPA, Konsonanten
Viischt Vokaler Mëttels Vokaler Hënnescht Vokaler Héich Vokaler i y ɨ ʉ ɯ u Héich ënnescht Vokaler ɪ ʏ ʊ Iewescht mëttels Vokaler e ø ɘ ɵ ɤ o Mëttels Vokaler ǝ Ënnescht mëttels Vokaler ɛ œ ɜ ɞ ʌ ɔ Déif iewescht Vokaler æ ɐ Déif Vokaler a ɶ ɑ ɒ
Wann zwee Symboler am selwechten Haische stinn, dann ass dee lénksen en net-gerënnten, an dee rietsen e gerënnte Vokal. Bei den zentrale Vokaler ass d'labial Resonanz net spezifiéiert.

Vokalen am Lëtzebuergeschen

An der Lëtzebuerger Sprooch gëtt et follgend Vokalen (Vokalbuschtawen):

Monophthongen

Monophthongen am Lëtzebuergeschen

Vokal	IPA	Vokalquantität	Beispill	Aussprooch wéi am Franséische fir…
a	[ɑ]	kuerz	Palais	Paris
	[aː]	laang	glat	homard
e	[eː]	laang	Freed	aimer
	[e]	kuerz	Bréck	ganz kuerzen é
	[æ]	kuerz	rennen	Rennes
	[ə]	kuerz	liesen	rendre
	[ə]	kuerz	hëllefen	je, me, te
i	[i]	kuerz	gitt!	pli
	[iː]	laang	siwen	rire
o	[o]	kuerz	Sonn	mot
	[oː]	laang	droleg	drôle
u	[u]	kuerz	Hutt	coupe
	[uː]	laang	Tut	cour
	[y]	kuerz	Chute	a franséische Wierder
	[yː]	laang	Contenu	a franséische Wierder
y	[i]	kuerz	Egypten	wéi am Franséischen
	[iː]	laang	Yves	wéi am Franséischen
Ëmlauten
ä	[æ]	kuerz	Kätt	wéi ‹e› am Franséischen: dette
	[ɛ]	laang	fäeg	wéi ‹ai› am Franséischen: claire
ë	[ə]	kuerz	fëmmen
ö	[ø]	laang	Fön	wéi ‹eu› am Franséischen: bleu
ü	[y]	kuerz	gedüngt	wéi ‹u› am Franséischen: chute
	[yː]	laang	Bün	wéi ‹u› am Franséischen: mur

• Ö / ö an Ü / ü gëtt et just a Wierder déi aus dem Däitsche geléint sinn.
• Fir geléint Wierder aus dem Franséische sinn zousätzlech nach déi dräi Nasalvokalen [ɛ̃] (Timber), [ɑ̃] (Arrangement) an [ɔ̃] (Bonbon) unzehuelen. Donieft kënnen heiansdo och weider phoneetesch Eegenschafte vum Franséischen an d'Lëtzebuergescht iwwerholl ginn, z. B. den [wɑ] an Toilette. D'Aussprooch an d'Schreifweis riichte sech an deene Fäll nom Franséischen.

Diphthongen

Am Lëtzebuergesche gëtt et dës aacht Duebellauter: ‹ai›, ‹äi›, ‹au›, ‹ei›, ‹éi›, ‹ie›, ‹ou›, ‹eu›.

 Méi Informatioun doriwwer am Artikel: Diphthong.

Digraphen

Wierder mat follgenden Digraphen déi aus dem Franséischen oder Englesche kommen, behalen hir ursprénglech Aussprooch:

Digraphen

Digraph	Beispill
ai	Accent aigu, Fait, Baisse
au	Taux
eu	Pneu, Neveu
ie	Epicerie, Regie
oi	Coiffer, Besoin
ou	Coup, Clou, Blackout

Nasal Vokalen

D'Nasalvokale gi wéi am Franséischen ausgeschwat: Chamber, Member, Annonce, Invité, Verdun, Enveloppe.

Literatur

• Grammaire de la langue luxembourgeoise, Ministère de l'éducation nationale, de l'enfance et de la jeunesse, Luxembourg 2005, Nouvelle édition entièrement révisée et actualisée, Luxembourg 2020, 2e tirage, Luxembourg 2022 ISBN 978-99959-1-206-2

Um Spaweck

Commons: Vokalen – Biller, Videoen oder Audiodateien

• D'Lëtzebuerger Orthografie, Redaktioun: Conseil fir d'Lëtzebuerger Sprooch (CPLL) an Zenter fir d'Lëtzebuerger Sprooch (ZLS), © Ministère fir Educatioun, Kanner a Jugend, Lëtzebuerg 2019, Editeur: SCRIPT an ZLS, Dréckerei: EXEPRO, 5. Oplo, Lëtzebuerg 2022, ISBN 978-99959-1-163-8